فرایند شکل‌گیری و استمرار نیت اخلاقی
فرایند شکل‌گیری و استمرار نیت اخلاقی
انواع نیّت
نیت در فقه با مفهوم اخلاقی آن بسیار متفاوت است. برای مثال اگر کسی چند نماز قضا بدهکار باشد، نمازی که می‌خواند بسته به نیتش متفاوت است و نیت هر نمازی کرد همان نماز حساب می‌شود. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید نیت در این‌جا هیچ مؤونه‌ای ندارد و فقط یک بنای قلبی است. ولی نیت در فعل اخلاقی این‌گونه نیست و با صرف خطور در ذهن حاصل نمی‌شود. این نیت نیازمند یک سری مقدمات و مبادی نفسانی است. اگر آن مقدمات و مبادی نفسانی آماده و موجود باشد، آن نیت از انسان متمشی می‌شود، وگرنه با صرف خطور یک مفهوم در ذهن این نیت حاصل نمی‌شود.
اهداف طولی و اهداف علی‌البدل
بنابر تقسیم عقلی، بعضی کارها نمی‌تواند بیشتر از یک هدف داشته باشد هدف این نوع از کارها خودبه‌خود متعین و امری طبیعی است. اما در وسیله‌هایی که ما در زندگی به‌کار می‌گیریم، غالبا یک وسیله می‌تواند برای چند چیز مورد بهره‌برداری قرار گیرد این اهداف ممکن است در طول هم باشند یا در عرض هم ، در اهداف طولی، برای تعیین ارزش کار باید از اهداف متوسط عبور کرده، هدف نهایی را ارزش‌یابی کنیم.
فرآیند شکل‌گیری نیت
برای این‌که نیتی در انسان پیدا شود ابتدا باید به کاری که می‌خواهد انجام دهد و اثری که بر آن کار مترتب می‌شود، توجه پیدا کند. به عبارت دیگر باید به این دو، علم آگاهانه پیدا کنیم. این توجه بدان معناست که اگر علم ناآگاهانه نیز داریم، آن را به آگاهانه تبدیل کنیم و مورد توجه قرار دهیم. برای مثال، فرد باید توجه پیدا کند که می‌شود نماز را به جماعت خواند، و این نماز جماعت باعث می‌شود که گناهان من آمرزیده شود و به جهنم نروم. پس از این توجه، در دل انسان این گرایش پیدا می‌شود که این کار را انجام دهد. در این مرحله اگر هیچ چیز دیگری غیر از آثار نماز جماعت مورد توجه‌اش نبود، این گرایش فوراً اثر خودش را می‌کند، و به سوی نماز جماعت می‌رود. اما اگر در کنار این خواسته، چیزهای دیگری را هم دوست داشت، صرف آن تصور و تصدیق کافی نیست که آن‌ها را رها کند و به نماز بایستد، بلکه باید این خواسته بر آن‌ها رجحان پیدا کند. همه این خواسته‌ها با هم جمع نمی‌شود و بین آن‌ها تزاحم به وجود می‌آید روشن است که این محبت‌ها اختیاری نیست و انسان نمی‌تواند به یکباره بگوید دلم می‌خواهد فلان چیزی را بیشتر دوست بدارم. پیدایش این محبت، خود نیازمند مقدماتی است؛ ابتدا باید اصل وجود بهشت و جهنم را باور کرده باشد، سپس بداند چه چیزهایی موجب این بهشت و آن جهنم می‌شود. چه چیزی باعث می‌شود که عذاب جهنم برداشته شود و گناه آمرزیده شود
شناخت‌های لازم برای نیت
برای این‌که بتوانیم کارهایمان را با نیت خوبی انجام دهیم، از مدت‌‌ها پیش باید مقدمات این نیت را فراهم کرده باشیم. اولین مقدمه، دانستنی‌هاست. ابتدا باید باور کنیم. البته باور مقداری با دانستن تفاوت دارد. مسئله مهم دیگر، پدید آمدن موانع است. گاهی انسان مقدمات را فراهم کرده است ولی ناگهان پدیده‌ای پیدا می‌شود که فکر آن را نکرده است. یکباره چیزی پیدا می‌شود که دل او را می‌برد و به دنبال آن مسئله می‌رود. این آسیب‌ها مانع قصد انجام کار خیر می‌شود پیدا نکند. بیاندیشد چه کنم که چنین چیزی را نبینم، پایم به آن‌جا نرسد، با فلان شخص هم‌صحبت نشوم، دلبستگی به آن پول یا مقام و شهرت پیدا نکنم.
این مسایل تهذیب نفس را به عنوان یک واجب عقلی بیّن برای انسان مطرح می‌کند. اگر می‌خواهی در چاه نیفتی، از این راه نرو! از راهی برو که سر راهت چاه نباشد
